جنگالیا کِلّ، قسط 2 | میریاں کھٹِیاں مِٹھیاں یاداں ۔ 1

 

میریاں کھٹِیاں مِٹھیاں یاداں۔١

میں پنجاب دے اِک عام جیہے سِکھ خاندان وِچ  پیدا ہویا۔ میرا پچھوکڑ بھاویں پینڈُو سی، پِتا جی اِک فوجی سن تے میری ماں جی بہوُ  پکھی  شخصیت، اِک دانی انسان نوں پیار کرن والی تے بڑے حوصلے والی پنجابن سن۔  ہوندے  وی کیوں نہ، اِک تاں فوجی دی گھروالی تے دُوجے چھ بھراواں دی اِکو اِک چھوٹی بھین۔ نانا جی وی فوج وِچ  سن تے اوہناں  دو عالمی جنگاں لڑیاں سن۔ دو تِن مُربعے زمین دے انگریز سرکار نے دِتے ہوئے سن۔ نانا جی دے تلخ تجربے ساڈے سبھ لئی سدا  توجہ دا مرکز بنے۔

اسیں پنج بھین بھرا سی۔ سبھ نالوں وڈے وِیر بلونت سنگھ دُوسرے بلدیو سنگھ تیجی بھین بلجیت کور چوتھی بھین بلبیر کور تے شاید میری واری گھردیاں کول ہور نہ ہی مُک گئے سن، اوہناں  میرا ناں وی بلبیر سنگھ رکھ دِتا۔ باقی وڈے بھین بھرا پِنڈ تایا جی کول پڑھدے سن تے مینوں بی جی  پِتا جی جِتھے فیملی ہیڈکوآرٹر  ہوندا  نال لے جاندے۔ کدے کِتے تے کدے کِتے۔ شاید گل 1942 دی ہے اودوں انگریزاں دا راج سی۔ مِلٹری ہسپتال وِچ  اکثر انگریز نرساں یاں اینگلو اِنڈین نرساں ہوندیاں سن۔ پِتا  جی دی پوسٹِنگ شاید لکھنؤ چھاؤنی دی ہوئی سی۔ ساڈا گھر (کُوآرٹر) لکھنؤ مِلٹری ہسپتال دے نال لگدا سی۔ بی جی دسدے سن اِک جینا ناں دی میم نرس اکثر مینوں گھروں لے جاندی تے کئی کئی دِن ناں موڑدی۔ جیناں کہندی سی ایہہ بے بی تاں بالکُل ہمارا بے بی لگتا ہے۔ نیلی نیلی آنکھیں، بُھورے بال، گورا چِٹا، مِسٹر سنگھ، یہ بے بی تاں مُجھے دے دیو میں پالاں گی۔ میری بھولی ماں سچ مُچ ڈر گئی کہ کِتے جیناں سچی میرا پُت ولیت نہ لے جاوے۔ بس بی جی اِکلے مینوں لے کے پِنڈ مُڑ آئے۔ پِتا  جی وِچارے پِچھے میس دِیاں روٹیاں کھاندے رہے۔

چھپڑ:

پِنڈ آ کے رہن لگ پئے۔ میں سبھ نالوں چھوٹا سی۔ چارے بھین بھرا تے پِنڈ والے وی بڑا پیار کردے، مینوں لاڈ نال کوئی بِلا کہندا تے کوئی بِلو کہہ کے بُلاؤندا۔ بچپن وِچ  تھوڑا تھوڑا شرارتی وی سی۔ بہتا من مؤجی جیہا تے شروع توں ہی مست ملنگ تے جذباتی وی سی۔

اِک دِن پھٹی پوچدا پوچدا دُوجے بالاں نال مینوں وی ٹوبے (چھپڑ) وِچ  نہاؤن دا چاؤ چڑھیا۔ کپڑے لاہے، دُوجے مُنڈیاں دی ریسی میں وی مَجھ دی پونچھ پھڑکے چھپڑ وِچ  وڑ گیا۔ مَجھ آپنی مستی وِچ  ہور تے ہور ڈُونگھے پانی وِچ  جائی جائے، دُھر اندر جا کے مجھ نے ماڑیاں  جیہیاں ناساں پانی توں اُتے نوں کڈھ کے آپ ساری دی ساری تھلے پانی وِچ  بیٹھ گئی تے میں تاں لگا غوطے کھان۔ اِک دو وار ہتھ اُتے مارے تے فیر ہُتھو جیہا آیا تے میں تھلے ڈُبن لگا۔ اینے نُوں کُجھ وڈے مُنڈیاں نے دیکھ لیا۔ "اوئے اُپرلیاں دا بِلّا ڈُب گیا کہندے کُچھ تارو مُنڈیاں نے مینُوں  فٹا فٹ باہر کڈھیا۔ فیر ڈھِڈ وِچوں پانی کڈھیا تے فیر سارے پِنڈ وِچ  رولا پے گیا۔ پہلاں تاں ساریاں روندیاں روندیاں جھِڑکیا، "آکھے، کملیا، تینوں کُجھ ہو جاندا۔ میری ماں نے مینوں سینے نال لا کے لمّا جیہا ہوکا لیا،”پہلاں میں تینوں سِر سڑیاں میماں توں بچایا، ہُن چھپڑ وِچ  ڈُب چلیا سی۔ تایا جی نے وی بڑے ہیروے نال کہیا، “بہُو جے اج بِلے نوں کُجھ ہو جاندا تاں میں ملُوک (پِتا  جی دا نام) نوں  کِیہ جواب دیندا۔

کُھوہ (کملا(:

شاید پِنڈ وِچ  ساڈا ہی آپنا پہلا کُھوہ سی۔ اِکو اِک پِنڈ وِچ  پہلاں سانجھا کُھوہ سی۔ بڑی دُور دُور تیک مِٹی دے اُچے اُچے ڈھیر لگے ہوئے سن۔ تھلیوں پانی نِکل آیا سی۔ کئی دِن لا کے پُنوں ترکھان نے پھلائی لکڑ دی وڈی ساری گول چُگاٹھ  جیہی  گھڑی سی،  جِس نُوں  سارے پاسیوں لمبے لمبے مضبوط رسے پائے ہوئے سن۔ بہُت سارے بندے رسے پھڑکے دُور تائیں کھڑے، دو تِن مِستری کُھوہ دے تھلے اُترے ہوئے سن۔ کافی اِٹاں وی لیاندیاں پئیاں سن۔ میں اُچیچے طور تے اوتھے پُج گیا۔ تایا جی نے میرا ہتھ پھڑیا ہویا سی۔ "بِلیا، اگے نہ جائیں  تایا جی نے کہیا تے میں تایا جی نوں بھولے بھاو ہی کہیا،”تایا جی، ایس  وِچاری لکڑی نوں کیوں تُسیں ساریاں نے جکڑیا ہے۔ ایہہ کِتھے بھجی جاندی سی؟ “کول کھڑے سارے ہس پئے تے فیر تایا جی نے کہیا،”نہیں کملیا، ایس  نوں ہولی ہولی اسیں سارے کُھوہ وِچ  اُتار رہے ہاں۔ فیر ایس  نوں دُھر تھلے ٹِکا کے ایس  اُتے ہولی ہولی اِٹاں چِن کُھوہ اُتاراں گے۔ فیر مون بناواں گے، پھِر ایس  تے ہلٹ لاوان گے۔ میں پُچھیا،”تے فیر تایا جی؟"تایا جی نے جواب دِتا،”پھیر ہلٹ گیڑ کے کُھوہ وِچوں پانی کڈھان گے “تے فیر، تے فیر تایا جی، ایس  وِچاری لکڑی دی چُگاٹھ نوں مُڑ کے کدے کوئی نہیں دیکھ  سکے گا ؟ تے ایہہ وِچاری سدا  لئی تھلے ہی غرق ہو جاوے گی؟ "تے کہہ کے میں اُچی اُچی رون لگ پیا۔ کُجھ سنجیدہ ہو گئے تے کُجھ کُجھ ہسن لگ پئے۔ کہندے جدوں دا ایہہ مُنڈا چھپڑ ڈُبیا، ایس  دا ڈماگ سچی نہیں رہیا۔ ایس  نوں کِسے سیانے نوں دِکھاؤ،۔

حُقے دی گُڑ گُڑ:

مینوں یاد ہے اج وی، ساڈے گھر اِک پکا  کاما سی۔ ناں تاں اوس دا وریام سنگھ اکھڑ. . جٹاں دا مُنڈا سی۔ چھوٹی  جیہی  عُمرے اوہ گھروں لڑکے اجیہا ساڈے گھر آیا، تے  فیر ساڈے گھر دِیاں تِن پُشتاں اوس دے ہتھیں جُوآن ہوئیاں۔ اوہ ساڈے گھر دا  جیویں  اِک جی بن گیا سی۔ اپناپن سی۔۔آپنا حق وی سمجھدا سی تے پُورے رُعب نال رہندا سی۔ کِیہ مجال گھر دی کوئی وڈی چھوٹی سوانی اوس دی دال سبزی وِچ  ذرا وی گھٹ مکھنی پا دیا کرے۔ پَیر دے پنجے تے رکھ کے کؤلی سَنے دال ویڑھے وِچ  مارنی۔ اگوں تایا جی نے کہنا "وریاماں، کل توں ادھی بالٹی دودھ توں واڑے وِچ  ہی پی لیا کر۔ میں اوس نُوں  لاڈ نال تایا کہندا سی۔ کدے کدے مینوں اوس سہاگا  دیندیاں آپنیاں لتاں وِچ  بِٹھا لینا، کدے کدے میں ہل واہُن دی ضِد کرنی تاں اوس ہسدیاں کہنا کہ چھوٹیا سردارا پہلاں ہل دے مُنے جِڈا تاں ہو لے۔ اوس دے لئی چائیں چائیں چاہ پانی لے کے جانا تے کدے اوس کولوں باتاں سُنن لئی اوس دی رضائی وِچ  وڑ کے بہہ جانا۔ تاں تائی جی نے گالھاں کڈھنیاں، "مویا تیرے وی جوآں پے جان گِیاں۔ جے اوترا صاف سُتھرا رہندا تیرا تایا اوس دا ویاہ نہ کر  دیندے ۔ اُتوں اگ لگنا حُقہ پِین دی پتہ نہیں کِتھوں بیماری پال لئی۔میں اوس لئی ہمیشہ مگھدے کوئلے پاتھی تے رکھ کے لے کے جاندا تے فیر اُڈیکدا رہندا کہ کدوں اوہ گُڑ گُڑ دی آواز کڈُھوگا۔

 ایداں ہی اِک دِن میں اوس لئی کوئلے لے کے آیا، اوس نے آپنا حُقہ تازہ کیتا تے پتہ نہیں کِیہ چھنگن منگن کرکے چِلم تیار کیتی۔ اِک دو سُوٹے لائے، رتا کُو آپنے وجد وِچ  گُڑ گُڑ کیتا تے اچانک وچّھا رسّا کھُلاکے گاں نُوں جا چِنبڑیا۔ وریام سنگھ وچّھے نوں بنھن چلے گیا، پتہ نہیں مینوں  کِیہ جھل چڑھیا میں حُقے دی نلی  مُونہہ  وِچ  پھسا لئی۔ لگا پھوکاں مارن. . مینوں کِیہ پتہ سی ساہ اندر نوں کھِچیدا اے۔ میں اُلٹی باہر نوں پھوک مار دِتی تے ساری چِلم وِچ  بُجھ گئی۔ دُھوآں دھُوآکھڑ ہو گیا تے اینے نُوں اُتوں وریام تایا وی آ گیا۔ اوس آ دیکھیا نہ تا دیکھیا میری گلھ تے چپیڑ جڑ دِتی۔ اوس دے پتھر ورگے ہتھ نے میری گل تے نِیل پا دِتا تے پھِر گھابرے نے حُقہ وگاہ ماریا۔ میں بوندلیا جیہا اُچی اُچی ہِچکیاں لین لگ پیا۔  فیر تایا وریام مینوں سینے نال لا کے وران لگ پیا۔ "سوریا، کالجا لُوہنا سی۔ مینوں معاف کردے میرے بچڑے، میں تیرے تے ہتھ چُکیا۔ اج توں تیرا تایا ایس  کُلینے حُقے نوں کدے ہتھ نہیں لائے گا۔ اِک دم کوئی نشہ چھڈنا کہڑا سوکھا اے۔ پتہ نیں پچھلے ویہہ تیہہ سالاں توں ہڈاں چ رچیا نشہ سی۔ چندرے نشے دی توٹ ہڈ پیر توڑن لگدی، تائے نوں حالوں بے حال کرن لگ پیندی۔ تائے دا سِرڑ تاں بہُت مشہور سی، پچھلے پنجاہ سٹھ سالاں توں مُڑ آپدے گھردیاں ول  مُونہہ  نہیں سی کیتا۔ بتھیرے ترلے مِنتاں تے ہاڑے کڈھے سی اوس دے گھردیاں نے پر تایا ٹس توں مس نہ ہویا۔ 

تایا بیمار رہن لگ پیا۔ میں وی پِنڈوں شہر آ کے آپنے ماں باپ  نال پڑھن لگ پیا۔ اِک دِن تایا پٹھے وڈّھن گیا۔ اچانک پٹھے وڈھدیاں ورسِین وِچوں اوس دی اُنگل تے سپ لڑ گیا۔ تائے نے جھٹ رنبے نال آپنی اُنگل وڈھ لئی تے لیر بنھ لئی۔ فیر اِک ادھ وار شراب دا تونبا لا کے پٹی بنھ لئی۔ ہولی ہولی زہر چڑھدا گیا، تاپ تیز  ہوندا  گیا، تایا تِکھے تاپ چ ہُونگن لگ گیا۔ بے ہوشی دے عالم وِچ  اوس اُچیچے مینوں ہی یاد کیتا۔ میرے تایا جی نُوں کہیا، "سوہن سیاں، ہو سکے تاں میرے یار پُت بِلے نُوں بُلا دے۔ میں اوس دے ہتھاں چ مرناں چا ہوندا ں۔ اوہی مینُوں  اگ لاوے۔ سُنیہا مِلدے ہی اسیں سارے گھردے جی پِنڈ پہُنچ گئے۔ میرے یار تائے نے میرے ہتھاں وِچ  دم توڑیا۔ میں پہلی وار ایانی  جیہی  عُمرے کِسے نُوں مُردے دیکھیا سی۔ پہلاں ہتھیں اگ تاں لا دِتی تے فیر بتھیرا بھُباں مار کے رویا پر تائے دا سِوا تائے نُوں سُوآہ کرکے ہی ٹھنڈا ہویا۔ بھاویں تائے وریامے نُوں سُوآہ ہوئے کئی دہاکے ہو گئے نیں پر اوس دِیاں یاداں اج وی میرے نال جِیوندیاں ہن۔

مکّی دِیاں روٹیاں:

اِک ہور پِنڈ دی یاد ملکڑے جیہے میرے ذہن وِچ  تازہ ہو گئی۔ میں تیجی یاں چوتھی وِچ  پڑھدا ساں۔ ساڈا پِنڈ بھاویں چھوٹا جیہا چِڑی دے پنجے جِڈا سی پر پِنڈ وِچ  بہُت پڑھے لِکھے اعلیٰ افسراں دے ہون کر کے پِنڈ وِچ  پرائمری سکول تے ڈاک گھر 1907 دا ہی بنیا ہویا سی۔ کئی نال لگدے پِنڈاں دے پاڑھے دُوروں دُوروں چل کے ساڈے پِنڈ پڑھن آؤندے سن۔ بھلیَاں ویلیاں ویلے سن 1930 وِچ  میرے دادا جی پولیس دے وڈے افسر دِلی چاندنی چوک توں ریٹائر ہوئے سن۔سارے وڈے تھانیدار، دروغہ صاحب جی کہہ کے مان  دیندے ۔ بڑا رُعب تے ادب مان سی۔ نیڑلے علا قے دے پِنڈاں وِچ بڑا عالی شان تِن منزِلا گھر، رنگلے شیشیاں والا گھر۔ 1920 ۔1925 وِچ  بنوایا سی۔ جو اج تائیں اوسے شان نال کھڑا ہے۔ 1950 ،51 دی گل ہے ساڈا اِک سیری جِس دا پُورا ناں تاں مینوں یاد نہیں، سارے اوس نُوں  موتی کہندے سن تے اوہ بہُت ہی سوہنا  جوان سی۔ اوس دی گھروالی وی کِسے توں گھٹ نہیں سی۔ کئی تاں اوہناں  نُوں ٹھٹھے ہاسے وِچ  ہیر رانجھے دی جوڑی وی کہہ چھڈدے سن۔ دوناں دا بڑا ہی مِلاپڑا جیہا  سُبھاء  سی۔ اِک دِن مینوں میرے تایا جی نے موتی نُوں پِنڈوں بُلاؤن لئی بھیجیا۔ میں چائیں چائیں پُچھ پُچھا کے اوس دے گھر پہُنچ گیا۔ اوہناں  دے دِلاں وانگ اوہناں دا ویڑھا وی کُھلا ڈُلھا سی۔اِک کچا جیہا چُلاہ تے سوار کے لِپے ہوئے کندھاں اُتے طوطے مور گاچنی نال بنائے ہوئے سن۔موتی دی گھر والی چونکے وِچ  مکّی دِیاں روٹیاں لاہ رہی سی۔

موتی نے بڑے ادب تے پیار نال سُوت دی بنی منجی ویڑھے وِچ  ڈاہی تے اوس دی گھروالی نے بڑے لاڈ نال پُچھیا، "چھوٹے سردارا، روٹی کھائیں گا۔ میں کہیا، "کھا لواں گا۔ پہلاں تاں اوہ حیران ہوئی تے فیر اوسنے آپنے پلو نال کنہے دا تھال  پُونجھ کے دو تتیاں تتیاں رڑیاں مکّی دِیاں روٹیاں میری تھالی وِچ  دھر کے اُتوں انب دا اچار دھر دِتا۔ میں پُورے سواد نال چُم چٹ کے اوسے منجے تے بہہ کے روٹیاں کھاہدِیاں۔ نال دے کوٹھیاں تے دو گوانڈھناں پتہ نہیں کِیہ گھُسر مُسر کری جاندیاں سن۔  بھاویں  اج وی اوہناں  روٹیاں دی اپنیت ، شردھا تے پیار دا ذایقہ مینوں یاد ہے پر اوس ویلے میری تائی نے گھر مُڑدیاں ہی میرے نال اُوچ  نیچ تے ذات پات دا وِواد چھیڑ دِتا۔ میں ہس کے بھیلی پن وِچ  اینا ہی کہیا سی، "کیہ ہویا جے اج میں اوہناں  دے گھر دو روٹیاں مکّی دِیاں کھا لئیاں، اوہ دوویں جی تاں روز ساڈے گھروں روٹی کھا جاندے نیں، تُسیں اودوں کدے رولا نہیں پایا۔ ویلا بڑا طاقتور ہے۔ ساڈا پِنڈ ہولی ہولی اُجڑدا  اُجڑدا تقریباً اُجاڑ ہی ہو گیا۔کوئی ٹاواں ٹاواں گھر رہ گیا۔ تقریباً 50 ورھیاں بعد میں پردیسوں آپنے جدی پِنڈ پُجیا۔ ساڈا گھر تے میرے ہانی کُجھ تاں کہانی ہو چُکے سن تے کُجھ ہانی میرے وانگ خستہ حالت وِچ  سن۔ اؤکھے سوکھے آپنے شریکے وِچوں اِک بھتیجے گھُگھ نال رابطہ قائم کیتا۔ کُجھ نوِیاں پُرانیاں یاداں تازہ کیتیاں۔

  گلاں گلاں وِچ  موتی دا ذِکر آ گیا، اوس دسیا، "چاچا جی، اوہ موتی تاں ہُن آپنے پِنڈ دی شان بن گیا ہے۔ ہُن تاں سردار موتا سنگھ کہو۔ اوس دے دو پُتر امریکہ وِچ  ڈاکٹر نیں۔ وڈی کار وِچ  پنج ست سال پہلاں آیا سی۔ آپنے پِنڈ دے سکول تے ہسپتال لئی دس لکھ روپئے دان کرکے گیا۔ جاندے جاندے نے تُہاڈے گھر کول آپنی کار رُکوائی تے پُچھیا "اِس گھر دی سانبھ کوئی کردا ہے؟ "میں کہیا "میں ہی کدے ورھے چھماہیں جھاتی مار لیناں ہاں  چاچا جی، اوس نے اُچیچے طور تے تُہاڈے بارے پُچھیا کہ جیہڑا ملُوک سنگھ دا چھوٹا مُنڈا بِلا  جِس نُوں  اسیں سارے پیار نال چھوٹا گاندھی وی کہندے سی، اوہدی کوئی اُگھ سُگھ ہے۔ گھُگھ وِچارے نُوں موتی (موتا سنگھ) دا کارڈ (سِرناواں) تاں نہیں لبھیا پر مینوں پنجاہ سال پہلاں اوہدے کُھلے ڈُلھے دِل ورگا ویڑھا تے ویڑھے وِچ  بیٹھ کے کھاہدِیاں "مکّی دِیاں روٹیاں  دی یاد تازہ ہو گئی۔

جاری ہے۔۔۔۔۔