جنگالیا کِلّ، قسط 3 | میریاں کھٹِیاں مِٹھیاں یاداں ۔ 2

 

میریاں کھٹِیاں مِٹھیاں یاداں۔٢

 گُڑ:

گُڑ ساڈی رہتل، تہذیب، بھائی چارے تے روز مرہ دی زندگی دا ان وِچھڑواں انگ ہے۔ ایس دی سانجھ ساڈیاں رسماں، رِواجاں خاص کرکے ساڈیاں خوشیاں نال پُوری طرح گُڑت ہے۔ کوئی وی نِکی توں نِکی خوشی ہووے تاں ساڈے مُونہوں آپ مُہارے ہی نِکل جاندا ہے کہ بھائی گُڑ ونڈو جی۔ ایہہ وکھری گل ہے جیوں جیوں ساڈا رہن بہن  نِکھڑدا گیا گُڑ دی مِٹھت نے کئی طرح دِیاں مِٹھائیاں، کیک، پیسٹریاں، چاکلیٹاں، ٹافیاں اتے کئی طرح دے شربتاں نُوں جنم دِتا۔ جانوں اج مِٹھے بِنا ساڈا سارا جگت ادھورا تے پِھکا ہے۔ جانوں اج مِٹھے دی اینی ودھی تانگھ نے پھُلاں پھلاں، سبزیاں دے نال نال وِچاریاں مکھیاں دا شہد وی نہیں بخشیا۔ ہُن ایس دی ودھدی کھپت نُوں پُورا کرن لئی بڑیاں بڑیاں کھنڈ مِلاں ہوند وِچ  آ گئیاں نیں۔

ہولی ہولی مِٹھے دا سواد ساڈی زندگی وِچ  ایس  قدر گھُلیا کہ ہُن اسیں صِرف رسناں دے سواد تک ہی محدود نہیں رہے سگوں مِٹھت ساڈیاں تشویاں دا وی انگ بن گئی اے۔  جیویں  کن رس نُوں ہی لے لئیے، بڑی ہیِ مٹھی بانی ہے، بڑا ہیِ مٹھ بولڑا ہے، کِنا مِٹھا سنگیت ہے، کِنی مِٹھی لوری، کِنی مِٹھی نیند، کِنی مِٹھی یاد، کِنی مِٹھی پُرے دی وا پئی وگدی اے۔ پتہ نہیں کیہ کیہ ایس  مِٹھت نال جُڑیا ہے۔ شاید  ایسے  لئی ساڈے مہان رہِبر بابا نانک جی دا امرکتھن ہے جو دُنیا دی ہر سچائی تے بھارُو ہے، تے بھارُو ہی رہے گا کہ:

مِٹھت نیویں نانکا،

 گُن چنگیائیاں تتی:

ایسے  طرح گُڑ وانگ آپنی شخصیت نِکھار کے آپنے آپ نُوں اُ چّا تے سُچا اُبھارن لئی پتہ نہیں کیہڑیاں کیہڑیاں گھالناں آپنے پِنڈے تے گھالنیاں پیندیاں نیں۔ سوئی دے نکے وِچوں آپنے منچلے ہاتھی ورگے من نُوں لنگھاؤنا پیندا ہے۔ تاں جا کے نامڑے دی ٹیسی تے بندہ پہُنچدا ہے تے فیر ایس  ٹیسی تے سدا  بِراجمان رہن لئی، اوس بندے نُوں ہر پل ہر ساہ کوشش کردے  رہنا پیندا ہے۔

 ایسے  طرح گنے توں گُڑ بنن دے کرڑے عمل بارے مینوں آپنا بچپن یاد آ جاندا ہے جدوں میں مسیں9 ، 10 سالاں دا معصومڑا جیہا بچہ سی۔ تیجی جاں چوتھی وِچ  آپنے ہی پِنڈ دے پرائمری سکول وِچ  پڑھدا سی۔ شاید میں آپنے ماں باپ تے بھین بھراواں توں دُور اکلا ہی آپنے تایا جی کول پِنڈ وِچ  رہندا سی۔ بھر سِیالاں دی رُت سی۔ بالکُل ساڈے گھر دے ساہمنے وڈے سارے باڑے وِچ  ویلنا (کلھاڑی) گڈیا ہویا سی۔ ویلنے دے نیڑے ہی اِک وڈا سارا کانِیاں دی چھت والا وڈا سارا ڈھاگ بنیا ہویا سی۔  جِس دے  اِک پاسے وڈا سارا رس دا کڑاہا وڈی ساری بھٹھی تے رکھیا ہویا سی۔ ایس  بھٹھی دے اِک پاسے او چی  جیہی  دھواں نِکلن لئی چِمنی بنی ہوئی سی۔ دُوجے پاسے ڈونگھا جیہا ٹویا مٹ کے، بھٹھی تھلھے جھوکا ساڑن لئی کڑھاہے تھلے دو کُو فُٹ  دا اِک مگھورا رکھیا ہویا سی۔ بالکُل کڑاہے دے کول دو وڈے وڈے لکڑ دے گڈھ (وڈے سارے تھال ورگے) پئے  ہوندے  سن۔  جیہناں  وِچ  گاڑا گاڑا تتّا تتّا گُڑ پا  دیندے  سن تے خالی کڑاہے وِچ  اِکٹھا کیتا رس فٹا فٹ  اُنڈیل  دیندے  سن۔ جِنی دیر وِچ  مُڑکے رس اُبلن لگدا۔ گنڈھ وِچ  پیا گُڑ تھوڑا آٹھر جاندا تے فیر اوس دِیاں  کِسے وِچھے کپڑے او تے کِسے لکڑ دی بقنی رنبی نُما پھٹی نال چھوٹیاں چھوٹیاں پیشیا لاہی جاندے۔

 ہر علا قے دا گُڑ بناؤن دا آپنا آپنا  انداز   ہوندا  ہے۔ کوئی چھوٹیاں چھوٹیاں پیسیاں پاؤندا ہے، کِتے تِن تِن کِلو دِیاں پیلیاں بناؤندے۔ ایسےطرح رس نِکھارن دے وی آپنے آپنے طریقے نے، کئی تاں سِدھا تے چالو کم کردے، بس مِٹھا سوڈھا پا کے گُڑ نُوں چِٹا کر لیندے جو کھان وِچ  رتا وی سواد نہیں سی دیندا۔ کِتے کِتے ودھیا گھر کھان لئی گُڑ بناؤن والے نِکھار وجوں سُکیاں بھِنڈیاں دے سُکے پودے اُبلدی رس وِچ  پا  دیندے  تے گُڑ گاڑے سونے رنگ دا بَندا جو کئی کئی سال اوویں ہی سخت تے نِگھر رہندا تے  ایس دا  کن وی اُویں ہی سُوآدلا رہندا۔ پر تتا تتا گُڑ کِسے پِپل دے پتے پُوآ کے جاں کِسے شِشرے دے پتّے تے کھان دا اِک آپنا ہی سواد ہے۔ خاص کرکے پینڈُو دؤر دے لوکاں لئی تاں سواد ساری دُنیا دِیاں مِٹھائیاں توں کِتے اُ تے ہے۔ ایس دی مِٹھت دی اِک آپنی ہی لذت ہے۔ جانوں گُڑ دی مِٹھی یاد اج وی  مُونہہ  وِچ  آپنی مِٹھت رس گھول  دیندی  ہے۔ 

بھاویں  اج کل 50 سال دی عمر دے% 80 وڈیریاں نُوں ڈاکٹر کہندا ہے، "تُہاڈے لئی گُڑ کھانا زہر دے برابر ہے۔" پر کوئی وی اصل پنجابی گُڑ کھانو نہیں ٹل سکدا  بھاویں  کال ٹلے نہ ٹلے۔ شاید  ایسے  لئی پنجابیاں ایس  کہاوت نُوں اجے تائیں جیؤندا رکھیا ہے کہ "اِک وار گُڑ ربّ کول آپنی فریاد لے کے گیا کہ ربّا مینوں کیوں تُساں اینا مِٹھا بنایا۔ سبھ مینوں کھاؤن نُوں ہی پیندے نیں۔ کوئی نہیں بخشدا۔ اگوں ربّ نے وی ہس کے ایہہ ہی کہیا سی، جا، چلیا جا، نہیں تاں میرا وی تینوں (گُڑ) کھان نُوں جی کر آیا اے۔" شاید  ایسے  لئی کِسان تے کامے وِیراں دا گُڑ ادھا وید ہے۔ جیٹھ ہاڑ دِیاں واڈھیاں دے مِٹی، آٹے تے تھکان دا توڑ وی گُڑ ہی  ہوندا  ہے۔  ایسے  طرح پوہ ماگھ دی سیالی ٹھنڈ دا توڑ وی گُڑ ہی  ہوندا  ہے۔

اج وی عمر دے ڈھلدے پرچھاویاں ہیٹھ وی کدے کدے کینیڈا بیٹھیاں، خاص کرکے رات دی روٹی توں گُڑ دی نِکی  جیہی  روڑی کھاندیاں کھاندیاں گُڑ دی گنے توں گُڑ بنن دی کرڑی گھالنا مینوں ہِلون کے رکھ  دیندی  ہے۔  بھاویں  ایہہ میرا بچپن دا تجربہ سی جو میں آپ پالے وِچ  ٹھر کے کدے محسوس کیتا سی۔ کیویں میں ٹھردیاں ٹھردیاں ویلنے کول پئے چھوٹے جیہے ٹوئے وِچ  بہہ کے  آپنے نِکے نِکے ہتھاں نال ویلنے وِچ  گنے لاندیاں محسوس کیتا سی۔ کیویں گنیاں دی بھری وِچوں اِک اِک گنا کِھچ کے گنے مگر گنا اڑائی جانا۔ کدے کدے تِنے توں ودھ چار گنے لگ جان تے وِچارے پشواں دا بے لوڑا زور لگدا۔ نال نال رس والا بھانڈا بھرن توں پہلاں دوجیاں نُوں سُچیت کرنا۔ کدے کدے دُوجے پاسے پئے پچھیاں دے وڈے ڈھیر نُوں (گنیاں دا پھوک) لانبھے کرن لئی رولا پاؤنا۔ کدے چھانگے (گنے دے پتےّ لاہ کے) ہوئے گنیاں دی ہور بھری لئی رولا پاؤنا۔

 کدے کدے آپنے تھاں تے دُوجے بندے نُوں بِٹھاؤن لئی ترلے پاؤنا۔ کدے کہنا مینوں مُوت آیا ہے۔ کدے کہنا میں ہُن آپنے سکولے وی جانا ہے۔  جیویں  سارے ہی جان کے سُنی ان سُنی کرکے گھیس  جیہی  وٹ جاندے ہون۔ کدے کدے آپے ہی آپنی وجد وِچ  آ کے سوچاں دے ڈونگھے وہِنا وِچ  بہہ جانا کہ گنا وِچارا آپنے کیہڑے کیتے ماڑے کرماں دی سزا بھُگت رہیا ہے۔ پہلاں جڑاں توں وڈھیا جانا فیر سِرقلم کرنا فیر ہتھ پیر چھانگے جانے فیر آپنیاں چھوٹیاں چھوٹیاں جیؤندیاں اکھاں نال ٹوٹے ٹوٹے ہو کے گِٹھ حد ڈیڈھ گِٹھ دِیاں پوریاں بن کے جیؤندے جی زمین وِچ  ڈُونگھا دبیا جانا  فیر آپنی ہستی نُوں بالکل خاک کرکے مُڑ کے پُنگرنا تے فیر دُھپاں تے کِکّر سیہ  کے جوان ہونا تے فیر آپنے آپ نُوں مِنجھے رس نال بھر لینا۔ پھِر ایہی مِٹھے رس نے وِچارے گنے دی جان کھو بننا۔ جانوں  مُڈھوں  مُڈھ اوہی سارے سِتم آپنے پِنڈے تے سہہ کے فیر توں بے رحم ویلنے وِچ  پیڑیا جانا۔ رس دی آخری بُوند تک پِنڈے وِچوں نِچوڑی جانی۔ مُڑکے نِمانیاں پچھیاں اِک وادُھو جیہا ڈھیل بن کے کئی  کئی دِن دُھپے سڑنا۔  ایتھے  ہی سِتماں دا انت نہیں، اوہناں  وِچاریاں پچھیاں نُوں اپنی ہی رتّ نُوں کُڑ کُڑ کے گاڑھا کرن لئی مُڑکے اوسےبھٹھی وِچ  سڑناں بلنا پیندا۔  ایسے  تانتے وِچ  گنے وِچارے نُوں گُڑ بنن تائیں آپنا وجود ساڑکے سُوآہ کرنا پیندا۔ تاں جا کے گُڑ نُوں ہرمن پِیارا ہون دا مان مِلدا۔

گُڑ نال میری اینی نیڑتا ہون دا وی اِک وڈا کارن ہے۔ اج وی جدوں مینوں اوہ واقعہ یاد آؤندا ہے تاں میں کمب جیہا جاندا ہاں۔ جدوں میں چوتھی جماعت وِچ  آپنی ہی پِنڈ دے سکول وِچ  پڑھدا سی، اِک دِن میرے  نال دے  غریب ہم جماعتیاں  مینوں اِک ترلا جیہا پایا کہ "بِلے، تُہاڈے تاں گھر دا گُڑ ہے۔ کِسے دِن سانوں رجّ کے گُڑ تاں کھُوآ دے۔" میں وی لور وِچ  آئے نے اوہناں  نُوں حامی بھر دِتی۔ سو اِک دِن ادھی چُھٹی نُوں میں گھر آیا۔ گھردیاں توں چوری اِک ویہہ سیر والا خالی کٹا (ادھی بوری) لے کے گھردے ہیٹھلے دلان (گودام نُما کمرہ) وِچ  جا وڑیا۔ پھِر بِناں کِسے کھڑاک کیتیاں میں وڈے سارے گُڑ والے بھڑولے دا ڈھکن لاہ لیا۔ فیر بڑی مُشکل نال اوس موٹے ڈھِڈ والے بھڑولے نُوں آڈے اُ تے لے کے میں بھڑولے دے  مُونہہ  تائیں پہُنچیا۔ اگوں ماڑی قِسمت نال گُڑ بھڑولے وِچ  کافی نیواں کرکے پیا سی۔ میں کِسے طرح کٹا اندر سُٹ کے گُڑ بھرنا چاہیا۔ بس میری بدقسمتی کہہ لوو  ایسے  کھچوتان وِچ  میریاں ہیٹھوں لتاں چُکیاں گئیاں تے میں سِر بھار بھڑولے وِچ  گِر گیا۔ بتھیرے نِکلن دے اُپرالے کیتے، پر کِتوں وی ہتھ نہیں سی پیندا۔ بڑا اُ چی اُ چی رویا کُرلایا۔ کِسے نے وی میری آواز نہ سُنی۔ انت نُوں بھڑولے دے ہُسڑ وِچ  بے لوڑا زور لا لا کے میرا انگ انگ ڈِھلا پے گیا۔ اکھاں وِچ  خُون اُتر آیا۔ جانوں میں اُ کّا ہی ادھ مویا جیہا ہو گیا ہوواں۔  جیویں  مُڑکے ماں دے پیٹ وِچ  میرا ماں دے پیٹ وچ ہون  والا حال ہو گیا ہووے۔ ہُن وی ساہ مُکے کہ ہُن وی میرے ساہ مُکے۔ اج فیر  ایسے  کھچوتان وِچ  مینوں گنے توں گُڑ دے سارے سفر دا احساس ہویا۔

فیر پتہ نہیں کیویں تے کِتھوں ربّ بن کے میرے تایا جی بوہڑ گئے۔ قُدرتی ہی تایا جی دی پوڑیاں چڑھن توں پہلاں اوس کُھلے گودام دے چپٹے دروازے تے پے گئی۔ فیر جانوں اوہ غُصے وِچ  اُ چی اُ چی بولے ہون کہ "ہیٹھلے گودام دے سارے دروازے چُپٹ کُھلے پئے نیں۔ جو کوئی پشو جاں کُتا بِلا اندر وڑ جاندا تاں؟ "کہندے کہندے دروازے کول جا کے اوہ دروازہ بھیڑن ہی لگے سن کہ میں پُورا تان لا کے اِک لیر  جیہی  ماری۔ پہلاں تاں تایا جی تھوڑے تربکے تے فیر تھوڑا اندر وڑکے بولے، "کون تے کیہڑا ہے بئی؟ "کیونکہ چارے پاسیوں بند گودام ہون کرکے باہر نالوں اندر کُجھ زیادہ ہی ہنیرا سی۔ جانوں ہولی ہولی فیر تایا جی نُوں کُجھ کُجھ جھولا جیہا دِکھن تے سُنن لگ پیا۔ ہُن میں پُورا تان لا کے وی اُ چی رو نہیں سی سکیا۔ بس ماڑا جیہا ڈُسک ہی سکیا۔ بھڑولے دے نیڑے آ کے تایا جی نُوں میریاں تھوڑیاں  جیہیاں لتاں نظریں پئیاں۔ اوہناں  اوتھوں ہی رولا پایا " چھیتی چھیتی آؤ، کوئی بھڑولے وِچ  گِر گیا اے۔" اینے نوں تائیاں نے باری وِچ  کھڑکے رولا پایا "وے بھائی موتی تے وریام سیاں، چھیتی ہیٹھلے گودام وِچ  جاؤ، کوئی بھڑولے وِچ  گِر گیا اے۔" فٹافٹ سارے اِکٹھے ہو گئے۔ بھڑولے کول اِک منجا ڈاہیا تے منجے تے چڑکے مینوں باہر کڈھیا۔ "ہائے، ایہہ تاں آپنا بِلا ہے۔ ایہہ بھڑولے وِچ  کیویں ڈِگ گیا۔ کِسے نے جان کے تاں نہیں سُٹیا۔" اِک نے کہیا "پہلاں اِک دم مُنڈے نُوں باہر ہوا ہارے لے جاؤ، فیر چھیتی ایس دے  مُونہہ  تے ٹھنڈے پانی دے چِھٹے مارو۔ ایس  دے  مُونہہ  وِچ  پانی پاؤ۔"

کوئی کہے "چھیتی ایس دے ہتھاں پیراں دِیاں تلیاں جھسو، حالے نبض چلدی ہے۔ توں کاکا  نال دے  پِنڈوں وید تیلو رام نوں آپنے سائیکل تے چھیتی چھیتی لے  کے ہی آوِیں۔" اِک بزُرگ نے کہیا "ُشکر ہے واہیگورو دا سوہن سیاں، مُنڈا بچ گیا۔ جے توں نہ آؤندا مُنڈا تاں گیا کہ گیا سی۔ کُجھ پچھلے جنم دا لِتا دِتا کم آ گیا۔" اِک ہور سیانا آکھے "مُنڈے دے سِر وِچ  سارا خُون اُتر آیا ہے۔ جد تائیں وید جی نہیں آؤندے کِسے طرح مُنڈے نوں پیراں بھار بِٹھا کے ایس دے سِر وِچ  کوسا کوسا گھیو جھسو۔ کِسے طرح پیراں والا خُون دورہ کرے۔" گل کِیہ جِنے موہ اونے ہی ٹوٹکے تے اونے ہی عِلاج۔ اودھر پِنڈ دی بُڑیاں نے الگ آپنا رام رولا پایا ہویا سی۔ کوئی بُڑی کہے کہ ایہہ مُنڈے تے تاں ضرور کوئی سایہ آیا ہویا ہے۔ میری منوں تاں ایس  نوں کِسے سیانے نوں ضرور پر ضرور دِکھاوے۔ اِک پھٹے کُٹنی  جیہی  بُڈھی کہے "نیں بھاگونتیئے، جے مُنڈے نوں کوئی نیم قیم ہو گیا تاں ساری عمر دا کلنک کھٹ لووں گے۔ بِگانی امانت ہے۔ ایس نوں مُڑکے شہر ایس دے ماں پیو کول چھڈ آؤ۔" فیر تایا جی نے وِچوں ہی بُڑیاں نوں دبکا جیہا ماریا، "چُپ کرو، جو اجیہا ہی آوا تاوا بکنا اے تاں آپنے آپنے گھریں چلیاں جاوے۔"

اینے نُوں نِما اِک ادھ کھڑ جیہے وید تیلو رام نوں نال لے کے آ گیا۔ وید جی نے آؤندیاں ہی پہلاں میری نبض ٹوہی تے کہیا"حالے وی نبض بڑی ڈُونگھی تے دھیمی چل رہی ہے۔ سوہن سِہاں، جے رتا ہور دیر ہو جاندی تاں سمجھو مُنڈا گیا سی۔ ہُن میں آ گیا ہاں۔ تُسیں رتا فِکر نہ کرنا۔ بس ربّ نہ رُسیا ہووے۔ بندہ تاں میں یمراج دے جباڑیاں وِچوں کڈھ لیاواں۔" اِک نے ہور تیلو رام نوں پھوک چھکا دِتی، "ایویں تاں نہیں پچھلے تیہہ سالاں توں لاگلے گھٹو گھٹ 40 پِنڈاں دے لوک وید تیلو رام جی نوں جاندے۔" اِک نے تاں گل سرے ہی لا دِتی "ایویں تاں نہیں وڈے وڈے ڈاکٹر وی وید تیلو رام جی دا لوہا مندے نیں۔" تیلو رام جی نے ذرا جھینپ کے کہیا "سبھ اوس داتے دی بخشی شفا ہے۔ بندہ بندے دے کم آ جاوے۔ ایہہ اوس دا کرم ہے۔" گلاں کردیاں اوس مینوں آپنیاں تِنے پُڑیاں کھُوآ دِتیاں۔ فیر مینوں اوس نے کِسے چور وانگر منجے نال بن کے سِدھا پیراں بھار کھڑا کر لیا تے نال ہی کِسے خاص تیل نال میریاں ہتھاں پیراں دِیاں تلیاں جھسن لئی ہِدایت دے دِتی تے کہیا "اِس بچے نوں گھٹو گھٹ دو گھنٹے سون نہیں دینا تے فیر بعد وِچ  سِر او چا کرکے بھاویں سُوآں دینا۔ اگلے 24 گھنٹیاں وِچ  سوہن سِہاں، مُنڈا تیرا نوں بر نوں ہو جائےگا۔"

فیر ساریاں نے تیلو رام جی دی واہ واہ تعریف  کیتی۔ فیر تایا جی نے وی چنگی چوکھی سیوا کرکے تیلو رام جی نوں توریا۔ پہلا گُرودُوآرے وِچ  بھائی جی نے اکال پُرکھ اگے شُکرانے دی ارداس کیتی۔ داتے دا کروڑ کروڑ  شکر کیتا فیر گُڑ والی گل پِنڈوں تُردی تُردی سکول تک پہُنچ گئی۔ فیر دو چار جماعتی مُنڈے گھر حال چال پُچھن دے بہانے آپنی شرمِندگی دا وی اظہار کر گئے۔

جد دو کُو ہفتے بعد میں مُڑکے آپنے سکول گیا تاں مگرے ہی میرا تایا وریام سنگھ بِناں کِسے نُوں  پُچھے ہی آپے ہی دو ٹوکرے گُڑ دے بھرے اِک موتی دے سِر تے دُوجا آپنے سِر رکھ کے سِدھے میرے سکولے آ گئے تے میرے ماسٹر جی اوہناں  بینتی کیتی کہ "میں آپنے چھوٹے (سردار) آپنے بچے دی خوشی لئی ایہہ گُڑ تُہاڈے پاڑھیاں وِچ  ونڈنا چاہوندا ہاں۔" پہلاں تاں میں آپنے چاراں ماسٹراں دے پیریں ہتھ لایا تے اوہ دا وڈ مُلا آشیرواد لیا۔ فیر میرا مان رکھدیاں اوہناں  صِرف اِک اِک پیسی ہی لئی تے "باقی تُسیں شوق نال  آپنے جماعتیاں وِچ  ورتا سکدے ہو۔" میرے یار تایا وریام سنگھ نوں ہتھیں گُڑ ورتاکے اِک عجیب  جیہی  خوشی تے راحت محسوس ہو رہی سی۔

پھیر کئی سالاں بعد میں اِک کویتا لِکھی، جس دا سِرلیکھ سی "شگناں دا گُڑ"۔ جس وِچ  میں گنے توں گُڑ دے سفر دی کرڑی گھالنا نُوں میں آپنی جیون کِریا نوں اِک مِک کیتا۔ ایہہ میرا بِرہا گیت، میرے یار بِرہا دے سُلطان شِو بٹالوی نوں بڑا پسند سی:

جاری ہے۔۔۔۔۔