جنگالیا کِلّ، قسط 4 | میریاں کھٹِیاں مِٹھیاں یاداں ۔ 3

 

میریاں کھٹِیاں مِٹھیاں یاداں ۔ ٣

شگناں دا گُڑ:

پِیڑو نی پِیڑو، ہائے جاگو نی پِیڑو

یاداں دے ویلنے وِچ  زخماں نُوں پِیڑے

دِل کڑاہے، رتّ میری دی پت ہے چاڑے

فیر بِرہوں بھٹھی ارماناں دا جھوکا ساڑے

کِتے بھانبڑ سوں نہ جان جاگو نی پِیڑو

پِیڑو نیں،. ویلنے، زخماں نوں پِیڑو

پھیر کھولدی پتے، ہنجُواں دا نِکھار پاؤ

نِراستا دی پونی نال ، آساں دی میل لاہو

کِتے ہنجُو تھُڑ نہ جان، جاگو نی پِیڑو

پِیڑو نی پیڑے. . ویلنے، زخماں نوں پِیڑو

پھیر سدھراں دی لاش تے کورا کفن پاؤ

جھورے، ہاوے، ہوکیاں دِیاں اُتے پیسیاں لاؤ

کِتے پیسیاں تھُڑ نہ جان، جاگو نی پِیڑو

پِیڑو نی پِیڑو، ویلنے، زخماں نوں پِیڑو

جیون دے رنڈیپے نے، موت تے ہے چادر پاء

رقیباں دی برادری، فیر دین ودھائی آئی

میل نوں شگناں دا گُڑ ونڈے نی پِیڑو

کِتے گُڑ تھُڑ نہ جائے، جاگو نی پِیڑو

پیڑی نی پیڑو، ہائے جاگو نی پیِڑو

یاداں دے ویلنے وِچ  زخماں نوں پِیڑو

 شگن:

گرمیاں دِیاں چُھٹیاں ہو گئیاں سن۔ میں چھیویں یاں ستویں جماعت وِچ  وِکٹر سکول جالندھر چھاؤنی پڑھدا سی۔ گرمیاں دِیاں چُھٹیاں ہوئیاں تاں اچانک میرا پِنڈ جان دا پروگرام بن گیا۔ کوئی بھین بھرا نال جان نوں راضی ناں ہویا تے یار کلّے ہی تُر پئے۔ ماں نے بتھیرا سمجھایا کہ توں کدے کلیاں سفر نہیں کیتا پر میں نہ منیا۔  اخیر ماتا جی نے  دو چار پرونٹھے اچار نال دے دِتے تے دو چار جوڑے کپڑے جُھولے وِچ  پا دِتے۔ آؤن جان دی ٹِکٹ دے پیسے تے کُجھ جیبھ خرچہ وی دے دِتا۔ وڈے بھرا نے سائکل دے پِچھے بِٹھا کے چھاؤنی دے سٹیشن توں گڈی وِچ  بِٹھا دِتا۔ وڈے بھرا دِیاں سارِیاں ہدایتاں اِک کنوں سُنیاں تے دُوجے کنوں کڈھ دِتیاں۔ بھلے ویلیاں دی گل ہے پنج دس روپئے بڑی وڈی گل  ہوندی  سی۔ دو ہفتیاں دا خرچ تاں میں رستے وِچ  ہی داڑھ گیا ہولی ہولی آپنے پُرانے آڑیاں دے نال۔

 اِک بابو ناں دا نال دے پِنڈوں کھٹی لسی، چاٹی وِچ  بھلے پا کے لیاندا سی۔ تے جاں کدے گرم اُن دی پٹی وِچ  لپیٹی قلفی گٹے والی، صندوقڑی  جیہی  وچ پائی  ہوندی  سی۔ کُجھ آڑیاں نے دو چار، حد اٹھ آنے دی کھا لینی۔ کئیاں جھولی بھر دانیاں دی دینی۔ اوس بوہڑ یاں چھِچھرے دے پتے تے دو تِن چھوٹیاں  جیہیاں کتراں چھُری نال  کٹ کے دے دینیاں تے اساں پتل تے پُوآ کے کھا جانیاں۔ کھاندے ہی کھاندے اوہ دودھ دی مِٹھی لسّی بن جانی، اوس نُوں  وی پتل توں چٹ کے ساہ لینا۔ بس اِک دو وار بھلے تے دو کُو وارقلفی کھا کے تے آڑِیاں نوں کھُوآ کے آپنی واپسی دا کرایہ وی بنے لا دِتا۔ روز سُنا کے کہیا کراں کہ :

"تائی جی، میں ہُن واپس جانا ہے۔ سکول کُھلن والے ہن تے میں کتاباں وی نال نہیں لیاندیاں، حالے تاں ہوم ورک وی کرنا ہے۔ کئی ہور وی بہانے لے کے آپنے مُڑن دا سُنیہا جیہا دینا۔ اج بھلکے کردے جمعرات دا دِن آ گیا۔"

 آخر تائی جی نے کہیا:

"چنگا کل پہلی گڈی چلے جائیں۔"

 جمعے نوں سویرے توں ہی ساریاں نوں مِل لیا تے آپے آپنا جھولا وی تیار کر لیا۔ جُھولے وِچ  راہ لئی پرونٹھے لے کے وی پا  لئے ۔ فیر دو تِن وار تائی جی دے پیریں ہتھ لا کے کہیا کہ:

 "میں چلدا ہاں۔"

 تائی جی نے سِر پلوس کے کہیا:

 "جِیوندا رہ پُترا، دِھیان نال جائیں، راہ وِچ  شرارتاں ناں کریں، جاندیاں ہی اِک کارڈ ضرور بھِجوا دیویں کہ توں ٹھیک ٹھاک پہُنچ گیا ایں۔ نہیں تاں سانوں فِکر رہے گا۔"

 باہرلے دروازے تے آ کے میں فیر پیریں ہتھ لایا تے فیر تائی جی دِیاں ہدایتاں:

 "چنگا پُت، کُویلا نہ کر کِتے گڈی نہ کھُنج جاوے۔"

 چوتھی وار میں اک کے کہیا:

 "مائی، کیہ گل ایدکیں شگن نہیں دینا؟"

 تائی نے کہیا:

"ہاں ہاں پُت، میں تاں بھُل ہی گئی، گلاں چ، اگ لگنا چیتا ہی نہیں آیا۔"

 تائی نے پنج روپئے شگن دے دِتے تے میں ُشکر کردیاں سُکھ دا ساہ لیا۔ فیر سٹیشن نوں ایسی شوٹ وٹی کہ گڈی چڑھ کے ہی ساہ لیا۔ ایس  طرح دھکے نال  لئے  شگن دی نموشی میں پہلاں کدے کِسے نال سانجھی نہیں کیتی۔

 فرمابرداری:

میرے سبھ نالوں وڈے وِیر جی بلونت سنگھ جی،  جیہناں  دا بچپن توں انتلے ساہ توں (عمر 72 سال) تیک پڑھائی ہی جنوں تے خواہش  رہی۔ اوہ پہلی جماعت توں ہی کلاس وِچ  ٹاپ کرن دے ایہون جہے عادی بنے، فیر جانوں اوہناں  دا ایہہ سِرڑ بن گیا ہووے۔ 1946 وِچ  دسویں پنجاب یونیورسٹی، لاہور وِچ  ٹاپ کیتا، اوہ وی اِک چھوٹے جیہے پِنڈ وِچ  رہ کے۔ چار میلاں دا پینڈ تے  پیدل چل کے سکول جانا تے سکول توں بعد چار میل واپس پرتنا۔ کدے کدے اوہناں  سائیکل توں بِناں وی سکول جاندے سن۔ تے فیر لالٹین دی مدھم  جیہی  روشنی وِچ  دیر رات تک پڑھنا تے تڑکے اُٹھ کے فیر پڑھنا۔  مُونہہ  ہنیرے ہی سکول لئی تُر پینا۔ کدے کدے گھر دے کماں دی وگار وی پُوری طرح نِبھانی پیندی۔ بڑی ہی سادی زندگی سی۔ سادی خوراک دے باوجود وی اوہ بُلند حوصلے تے سِرڑی صِدق کارن آپنی منزِل تے پہُنچ ہی جاندے اتے دُوسریاں لئی سبق بنے رہندے۔

 دُور دُور دے پِنڈاں وِچ  لوک وِیر جی دی مثال  دیندے  سن۔  جیویں  کہندے نے نِگر لکڑ سنگ لوہا وی تر جاندا ہے۔ اسیں سارے چھوٹے بھین بھرا وڈے وِیر جی دا بہُت ہی آدر  مان کردے۔ اوس دے اگے تاں  کِیہ بولنا سی کدے اوس دا ناں لے  کِیہ وی نہیں سی دیکھیا۔ اوہ وی سانوں ساریاں نوں آپنے بچیاں وانگ ہی آپنی نِگرانی وِچ  رکھدا۔ رج کے پیار کردا تے پُورا رُعب وی رکھدا سی۔ وِیر جی دے صدقہ ہی اسیں چھوٹے بھین بھرا سارے ہی چنگی تے اعلیٰ تعلیم حاصل کر سکے۔ اوہناں  صدقہ ہی میرے دُوجے وِیر جی بلدیو سنگھ نے وی اِنجنیئر نگ دی ماسٹر ڈِگری حاصِل کیتی تے ڈِپٹی ڈائریکٹر آف اِنڈسٹری ڈِپارٹمنٹ دے عہدے  تے پہُنچے۔ دوویں بھیناں نے بی. اے. بی. ٹی. دی ڈِگری حاصِل کیتی تے میں مکینیکل اِنجنیئرِنگ دا ڈِپلومہ حاصِل کیتا۔ میں کئی ورھے اِنسپکٹر اِنڈسٹری لگیا رہیا۔ وڈے وِیر جی نے ایم. ایس. سی. ، ایم. اے. ہِسٹری اتے ایم. اے.  فلاسفی دِیاں ماسٹر ڈِگریاں کیتیاں۔ ایہہ تِنوں ڈِگریاں اوہناں  نے ٹاپ پوزیشن تے رہ کے حاصِل کیتیاں۔

 آپنے جیون دے پروفیشنل پڑاواں وِچ  کِتے پروفیسر تے کِتے فیر پرنسپل اتے کینیڈا وِچ  35 سال میتھ میٹکس پڑھا کے ریٹائر ہوئے۔ پڑھائی دے نال نال وِیر جی نوں چنگا سنگیت سُنن دا وی شوق سی۔ کلاسیکل سنگیت بارے اوہناں  نوں چنگا گیان سی۔ اوہ دو تِن مِیوزِکل اِنسٹرومینٹ وی پلے کر لیندے سن۔ میڈولین تے وائلن اوہناں  دے پسندیدہ ساز سن۔ سبھ توں وڈی گل اوہناں  دی کِسے نوں سادگی دے باوجود کہ اوہ اینے اِنٹیلی جینٹ بندے سن، اوہ انتلے ساہ تک اِک سٹوڈنٹ ہی بنے رہے۔ کدے ماسٹر نہیں!  ایہی اوہناں  دی کامیابی دا وڈا راز سی۔ شاید  ایسے  لئی اوہناں  کول  ہر طرح  دے علم دا بھنڈار سی۔ اوہ کرماں والا  آپنے گیان دے گپھے لوڑ ونداں نوں بے لوث ونڈدا رہیا۔ مینوں مان ہے کہ اجیہی وڈی شخصیت دی مینوں انتلے  سمے  کوئی تِن چار سال رج کے سیوا کرن دا موقع مِلیا۔

 ایس   ویلے اسیں اینے نیڑے آ گئے کہ اسیں یار بھرا بن گئے۔ کدے کدے وِیر جی لور وِچ  آ کے آپنے بچیاں نوں کہندے کہ ایہہ شروع توں میرا لاڈلا پُتر  وِیر تے خاص فرمابردار سی۔ اِک وار ایہہ تیجی چوتھی پڑھدا ہونا، کوئی /9 10 سال دا ہووےگا، میں ایس  نوں دو تِن وار سلیٹ تے سوال سمجھایا پر ایس  دا دِھیان باہر فُٹ بال کھیلدے نیانیاں وِچ  سی۔ سوال کِتھے سمجھ آؤنا سی۔ میں جان کے سلیٹ توں سوال مِٹا دِتے تے کہیا اچھا ہُن آپے کر۔ ایہہ سمجھیا  ہوندا  تاں کردا۔ مینوں ایس دے جھوٹھ تے پتہ نہیں کیوں غصہ آ گیا۔ میں فُٹا ماریا تے اوہ وی ٹُٹ گیا تے میں کہیا ہُن جیہڑی سوٹی نال مار کھانی اے آپے توڑ کے لیا۔ ایہہ ویڑھے وِچ  لگی وڈی ساری نِم تے چڑھی جاوے نالے ڈُسکی جاوے۔

 فیر ایس نے اِک موٹی  جیہی  سوٹی توڑ کے لیاندی۔ چنگی طرح چھِل سوار کے تے پتے  چھانگ کے میرے کول آ کے سوٹی میرے ہتھ وِچ  دِتی۔ مینوں اِیہدی فرمابرداری تے بڑا  ترس تے پیار  آیا۔ میں سوٹی پرانہہ وگاہ ماری تے ایس  بچے نوں گُھٹ کے سینے نال لا لیا۔ شاید ایہہ پہلی تے آخری مارسی ایس دی۔ مینوں اج وی ایس دی فرمابرداری تے ناز ہے۔ بِلو نے میری سکی اولاد نالوں ودھ میری سیوا کیتی ہے۔ وِیر جی نے موہ تے اپنیت  وِچ  بھِج کے کہنا کہ میرے مانُو، میرے بِلے شاہ فقیر ہُن مینوں وداع کرکے ہی کِدھرے جائیں! سچ مُچ اوس درویش وِیر نے میرے ہتھاں وِچ  ہی انتلے ساہ لئے۔ میں اوس ویلے اوس دے سرھانے سُکھمنی صاحب دا پاٹھ کر رہیا سی تے حالے تیرویں اشٹپدی شروع ہی کیتی سی،  اوہناں  نے آخری ہِچکی لئی باقی بارھاں اشٹپدیاں بعد وِچ  سمپورن  کیتیاں۔

 مصوّری:

ویسے تاں مینوں مصوّری دا بھُس بچپن توں ہی سی۔ پنجویں وِچ  ہی میں کافی چنگی ڈرائنگ کر لیندا سی۔ ہِیومن پوٹریٹ بناؤن دی مینوں کافی مہارت سی۔ اِک واری میرے ایس  شوق نے مینوں کافی ذلیل وی کروایا تے کُٹ وی پُوآئی۔ وڈے وِیر بلونت سنگھ جی کول اِک سال اسیں تِنے چھوٹے بھین بھرا شِملے وِچ  پڑھے کیونکہ پِتا جی دی دُریڈے بدلی ہو گئی سی۔ اوتھے نہ تاں فیملی سٹیشن دی سہولت سی، تے نہ ہی اوتھے دی بولی دا علم۔ شِملے گورنمنٹ سکول ڈرائنگ تے ایم. ٹی. دا اِک پیریڈ  ہوندا  سی جس وِچ  بطور ہینڈی مین لکڑی دی مُڈھلی دستکاری سِکھاؤندے سن۔ میری ڈرائنگ بہت ودھیا سی۔ ایس  کارن میں فٹافٹ آپنا ڈرائنگ پراجیکٹ پُورا کر لیا۔ میرا اِک جماعتی بُری طرح اٹکیا ہویا سی۔ کئی وار اوس نوں مار وی پے چُکی سی۔ اِک دِن میں ترس کھا کے اوس دا پراجیکٹ بنا دِتا تے ماسٹر جی دے دستخط وی اِن بِن کر دِتے۔ ماسٹر جی دا نام رام سنگھ سی پر اوہ صِرف آر. ایس. اکھر ہی پاؤندے سن۔

جد ماسٹر جی نے میرے ساتھی نوں نواں پراجیکٹ کردے دیکھیا تاں اوس نوں پُچھ لیا کہ کِیہ اُس نے پہلا پراجیکٹ کر لیا ہے؟ ماسٹر جی نے جدوں اوس دی کاپی چیک کیتی اوتھے ہی سیاپا پے گیا۔ اوس دے دو تِن پھٹیاں پیندیاں ہی اوہ بک پیا کہ میرا ماڈل بِلے نے کمپلیٹ کیتا ہے۔ آپ دے دستخط وی بِلے نے ہی کیتے ہن۔ بس فیر کیہ، میری تاں آفت ہی آ گئی تے میں کلاس چھڈ کے بھج لیا۔ ساڈا سکول شِملے دی کھڈ وِچ  سی۔ شِکاری کُتیاں وانگ مُنڈیاں نے مینوں گھیر لیا۔ بُھوترے مُنڈیاں نے مینوں گھسیٹ کے ماسٹر جی کول لے آندا۔ ماسٹر جی نوں وی پُورا روہ چڑھیا ہویا سی۔ دو باکاں وِچ  میرے ہتھ جکڑ  لئے  تے بڑا بھنیا گیا۔ بڑیاں گالاں کڈھیاں کہ ہاں ہاں توں میرے دستخط کیوں کیتے۔

دُوجے دِن وڈے وِیر جی آپدے کم توں چُھٹی لے کے میرے نال میرے سکول آئے تے مِنتاں ترلے کر کے سمجھوتہ کروایا پر ایس  دے باو جود وی میرا مصوری دا شوق مَٹھا نہ پیا۔ فیر  پِتا جی دی بدلی پُونے، کِرکی (مہاراشٹر) وِچ  ہو گئی۔ اوتھے کافی پنجابی رہندے سن۔ میں ایتھوں ہی اٹھویں تے نوویں کلاس پاس کیتی۔ ہندی، مراٹھی، انگریزی تے سنسکرت چار زباناں نال نوویں کرن نال مینوں ایہناں زباناں داعلم حاصِل ہویا۔  ایتھے  مینوں مصوری بارے بہُت کُجھ سِکھن دا موقع وی مِلیا۔  ایتھے  میں واٹر پینٹنگ، آئل پینٹنگ تے نیل (نونہاں) نال پوٹریٹ بنانے سِکھے۔ ہُن میرا بہتا ویلا مصوّری وِچ  بیتدا۔ ایس  وار میں اکلّا ہی پُونے توں وڈے بھاجی کول شِملے پہُنچ گیا تے  ایتھے  ہی پڑھن لگ گیا۔ دسویں کلاس  اوہناں  دے زیرِ سایہ پاس کیتی۔ ایہناں دِناں وِچ  ہی  پِتا جی دی بدلی فیر توں جالندھر چھاؤنی دی ہو گئی تے اسیں سارے بھین بھرا مُڑکے جالندھر اِکٹھے ہو گئے۔ دوویں وڈے بھرا تاں آپو آپنی جاب کردے سن تے بھیناں دی وی لگ بھگ پڑھائی پُوری ہو چُکی سی۔ ہُن سبھ دا دِھیان میرے ول سی تے مینوں ودھ توں ودھ رجّ کے پڑھاؤن تے زور لگ رہیا سی۔ سبھ نے میرے اُتے آپنیاں آپنیاں آساں لا رکھیاں سن۔ وڈے وِیر جی مینوں خوب پڑھا لِکھا کے پروفیسر بناؤنا چا ہوندے  سن تے  پِتا  جی مِلٹری افسر۔ بلدیو وِیر جی مکینیکل اِنجنیئرنگ دے شعبے وِچ  پاؤنا چا ہوندے  سن۔

پر میں کلکتے شانتی نِکیتن وِچ  چار سالہ آرٹ دا ڈِپلومہ کرنا چاہوندا سی۔ تُہانوں سبھ نوں تاں پتہ ہی ہے کہ پنجاب وِچ  تاں ایگریکلچر تے ہی زور ہے۔ کلّے کلچر آرٹ نوں  ایتھے  کون پچھدا ہے۔ سارے کہن توں شُدائی ہو گیا ہیں۔ پِتا  جی نے کہیا، پُترا، ایہہ شوق ہوراں صوبیاں وِچ  ہی پھبدے نیں۔ توں بھُکھا مریں گا ساری عمر ہی بھین بھراواں توں منگ کے کھاویں گا۔ کملیاں وانگ رنگ تے بُرشاں دا تھیلا چُکی پھریں گا، کُجھ تاں عقل نوں ہتھ مار۔ ایہو  جیہیاں نصیحتاں مینوں سبھ نے دِتیاں تے میں بتھیرے ہتھ پیر مارے تے آپنے فن  تے ہُنر دِیاں دُہائیاں دِتیاں پر کِسے اِک نہ منی۔ اخیر فیصلہ ایہی ہویا۔ بلدیو وِیر جی دا اِنڈسٹری ڈِپارٹمنٹ وِچ  چنگا رسوخ سی تے  اوہناں  مینوں سونی پت، جو اج کل ہریانے وِچ  ہے، داخلہ دوا دِتا۔ بھاجی نے مینوں سمجھایا تے کہیا، "توں اوتھے اِکلے نے ہوسٹل وِچ  رہنا ہے، پڑھی وی جائیں تے نالوں نال آپنا مصوّری  دا شوق وی پُورا کردا رہیں۔ اِک واری مکینیکل دا ڈِپلومہ کر لے فیر میں تینوں چنگی نوکری دُعا دیاں گا۔ فیر توں جو مرضی کریں، چاہے ساری تنخواہ دے رنگ تے بُرش خرید لئیں۔ گل  کِیہ ساریاں رل کے میری کُہنی نوں گُڑ لا ہی دِتا تے میں سونی پت مکینیکل اِنجنیئرنگ دا ڈِپلومہ کرن لگ گیا۔ پر  ایتھے  میرا پُوری طرح دِل نہ لگیا۔

 بس اِک سمجھوتہ ہی سمجھو۔ کِتھے سوہل فن دے نرم نرم بُرش تے سُفنیاں دے ستے رنگ، تے کِتھے تپدیاں بھٹھیاں تے مشیناں دی ٹھک ٹھک۔ اُپروں اپلائڈ مکینیکل تے ٹریگنومیٹری دے نال نال مکینکل ڈرائنگ۔ سارا کُجھ رُکھا  رُکھا تے کھُردرا جیہا، سبھ کُجھ سِر کھپاؤن والا۔ بڑا اؤکھا تے بے بس ہو کے تال میل بِٹھاؤندا پر کدے کدے فن دا مردا شوق مینوں باغی بنا دیندا۔ دو چِتی وِچ  پریکٹیکل کردے  سمے  آئے دِن کوئی نہ کوئی ایکسیڈنٹ، سٹاں لگدیاں رہندیاں۔ کِسے نہ کِسے طرح  پہلے سال دے چھ ست مہینے کٹے۔ کئی مُنڈے تاں پہلے سال وِچ  ہی وِچوں چھڈ کے بھج گئے پر مینوں سارے گھردیاں دے پیار تے ہلاشیری نے بھجن نہ دِتا۔ فیر میں دِسمبر دے وڈے دِناں دِیاں چُھٹیاں وِچ  چائیں چائیں ماں کول دس دِناں چُھٹیاں وِچ  گھرے آیا۔ ماں نے وی اودرے پُتر دی خاص اُچیچ کیتی۔ من بھاؤندا ہر طرح دا کھانا بنا بنا کے کھُوآیا۔ میرا واپس جان نوں اُکّا ہی من نہ کرے پر واپس تاں جانا ہی سی تے میں من مار کے واپس سونی پت پرت گیا۔ میرا شوق دم توڑدا رہیا تے انت میں سونی پت توں مکینیکل اِنجنیئرنگ دا ڈِپلومہ حاصِل کیتا تے میرا مصوّری دا شوق کِتے پِچھے رہ گیا۔ میں مصور بَندا بَندا مکینکل اِنجنیئر بن گیا۔

 جاری ہے۔۔۔۔۔